دانشگاه آزاد؛ اقیانوسی با عمق یک وجب
قربانی شدن توسعه کیفی در دانشگاه آزاد اسلامی برای توسعه کمی آن سبب شده تا مسئولان این دانشگاه نتوانند پس از چهار دهه فعالیت تحولات علمی و آموزشی را در گستره آن ایجاد کنند و تعدد شعب و واحدهای آموزشی که روزگاری مزیت بزرگ آن به شمار می رفت، امروز خود به یک معضل تبدیل شده است. کیفیت آموزشی این دانشگاه قربانی کمیت آن شده است.
به گزارش خبرگزاری ایرنا، نتایج اولیه کنکور سراسری اعلام شده و یک ماه به شروع سال تحصیلی جدید مانده اما دانشگاه آزاد اسلامی با مشکلات زیادی دست و پنجه نرم می‌کند و هنوز نتوانسته خودش را با شرایط جدید آموزشی ایران وفق دهد. این دانشگاه از همان شروع فعالیت، توسعه کمی را بر کیفی مقدم دانست و در این حوزه موفق هم عمل کرد اما امر باعث شد از توسعه کیفی جا بماند و در هیچ دوره‌ای، کسی نتواند تغییر چشمگیری در «کیفیت» دانشگاه آزاد ایجاد کند.
گسترش دانشگاه آزاد معضل این دانشگاه است
مسوولان جدید دانشگاه هم در طول سال های گذشته هیچ گاه نتوانستند بر این چالش غلبه کنند. استاد دانشگاهی که احساس می‌کند حقوقش از درآمد راننده تَپسی کمتر است، چطور می‌تواند روی صندلی اتاق کارش آرام بگیرد و روی سطر به سطر پایان‌نامه دانشجوها متمرکز شود؟ دانشجویی که از کیفیت پایین امکانات و آموزش ناراضی است و در عین حال مجبور است شهریه بالایی پرداخت کند، چگونه می تواند بعد از فارغ التحصیلی در بازار کار و جامعه سربلند بیرون بیاید؟
بعد از حدود دو دهه قرار بر آن بود که دانشگاه آزاد اسلامی مسیر کیفی را طی کند. اما به نظر می‌رسد گسترش دانشگاه آزاد معضل این دانشگاه باشد. اینکه هر شهر و بخشی یک واحد دانشگاه آزاد داشته باشد، برقراری کیفیت لازم را ناممکن کرده است و بسیاری از واحدها در کنار کمبود هیأت علمی، قادر به تامین امکانات لازم مانند آزمایشگاه نیستند، به ویژه در واحدهای کوچک این مسأله مدیریت نشده و دانشگاه را با مشکل زیادی روبه‌رو کرده است.
مجید ابهری جامعه‌شناس و استاد سابق دانشگاه آزاد اسلامی، درباره وضعیت کیفیت پایین آموزشی در این دانشگاه می‌گوید: دانشگاه آزاد اسلامی از ابعاد مختلف دچار ضعف‌ها و کاستی‌هایی است که باید مورد بررسی و چالش قرار گیرد. نکته نخست این است که گسترش روزافزون دانشگاه آزاد در بیشتر شهرها و مراکز استان‌ها باعث افت کیفیت تحصیلی در این دانشگاه شده است.
وی ادامه داد: به علت کمبود استادان نخبه و مشکلات ایاب و ذهاب، دانشگاه اجبار دارد از افرادی که در همین دانشگاه فارغ‌التحصیل شده‌اند، استفاده کند. در واقع دانشیار، استادیار یا استاد تمام این دانشگاه‌ها از میان فارغ‌التحصیلان آن انتخاب می‌شوند که این امرباعث می‌شود سطح علمی دانشگاه کاهش پیدا کند.
پذیرش دانشجو در دانشگاه آزاد بدون ارزیابی و نیاز بازار
او تاکید می‌کند: «هر روز بر شعبه‌های این دانشگاه در شهرهای مختلف افزوده می‌شودکه باعث افت کیفیت کلاس‌ها می‌شود و از آنجا که پذیرش دانشجو بدون ارزیابی و نیاز بازار صورت می‌گیرد، در بسیاری از موارد با افزایش فارغ‌التحصیلان در رشته‌های مختلف مواجه هستیم. این در حالی است که پیش از پذیرش دانشجو آن هم به تعداد زیاد باید نیازهای بازار ارزیابی و سپس با ۱۰درصد کم یا اضافه دانشجو در آن پذیرفته شود.»
این آسیب‌شناس اجتماعی به بحث تراکم فارغ‌التحصیلان دانشگاه آزاد اشاره می‌کند و می‌گوید: «به دلیل افزایش فارغ‌التحصیلان این دانشگاه در رشته‌های غیرمرتبط بسیاری از آنها مجبورند شغل خود را بدون در نظر گرفتن مدرک دانشگاهی انتخاب کنند و به خاطر اجبار زندگی مشاغلی را می‌پذیرند که هیچ قرابتی با تحصیلات آنها ندارد. این دانشگاه آنقدر در رشته‌هایی مانند کامپیوتر، حسابداری و مهندسی‌های مختلف فارغ‌التحصیل به بازار روانه کرده که تقریبا این رشته‌ها در بازار اشباع شده است و دانشجو شغل مناسب را پیدا نمی‌کند. جوانی که در طی تحصیل کلی هزینه می‌کند تا مدرک دانشگاهی دریافت کند، مجبور است برای امرار معاش وارد بازار آزاد شود.»
او با اشاره به وضعیت دانشجویانی که مجبورند برای رفتن به کلاس‌های دانشگاه راه طولانی را طی کنند، توضیح می‌دهد: «نکته‌ای که در مورد دانشگاه آزاد مطرح است اینکه در هر شهر و روستایی ساختمانی خریداری و تبدیل به دانشگاه می‌شود. برخی از کسانی که در این دانشگاه درس می‌خوانند مجبورند راه طولانی را برای رسیدن به دانشگاه طی کنند که گاهی هزینه تردد با هزینه دانشگاه برابری می‌کند.»
به گفته او، گاهی اوقات دانشجویان از شهرهای کوچک و روستاها برای درس خواندن به شهرهای بزرگ می‌روند که این موضوع نیز باعث مشکلات بسیاری می‌شود و اکثر دانشجویانی که برای درس خواندن به این شهرها می‌روند، دیگر به زادگاه خود برنمی‌گردند.
او بر این باور است که در دوره جدید هم نقشه راهی برای فارغ‌التحصیلی و اشتغال در دانشگاه آزاد وجود ندارد و اگر این دانشگاه بخواهد حرکت مثمرثمری داشته باشد، باید فارغ‌التحصیلان ارشد و دکترای را برای تحصیلات تکمیلی و تخصصی به بعضی از کشورها که با ما نزدیکی فرهنگی دارند، اعزام کند تا توان علمی استادان خود را بالا ببرد. این دانشگاه باید تلاش کند گزینش دانشجو را براساس معیارهای جغرافیایی، اجتماعی و فرهنگی قرار دهد، چراکه مهاجرت دانشجو به شهرهای دیگر باعث اختلاط و بدعت‌های جدید فرهنگی و به دنبال آن مشکلات و آسیب‌های اجتماعی می‌شود.
استانداردهای آموزشی در دانشگاه آزاد وجود ندارد
در دو سه دهه اخیر با توسعه بسیار سریع دانشگاه آزاد اسلامی روبه‌رو بودیم. این موضوعی است که صادق کوشکی، کارشناس حوزه دانشگاه و عضو هیأت علمی گروه مطالعات منطقه‌ای دانشگاه تهران، به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: «ماجرا این است که برنامه دانشگاه آزاد بر افزایش دانشجو به هر قیمتی بوده که این امر سبب شده استانداردهای آموزشی و دانشجویی کاهش پیدا کند.»
او ادامه می‌دهد: «این پایین‌بودن سطح علمی سبب شده بسیاری از افراد با مدرک کارشناسی ارشد عضو هیأت علمی دانشگاه شوند که همین ماجرا باعث شده سطح کیفی دانشگاه نزول پیدا کند.»
این استاد دانشگاه در توضیح بی‌کیفیت‌بودن برخی از کلاس‌های دانشگاه آزاد می‌گوید: «شما تصور کنید همین دو سال پیش در رشته حقوق بین‌الملل در دانشگاه تهران پنج دانشجو با بهترین استادان دوره را سپری می‌کردند، اما همان سال در یکی از شعب دانشگاهی در یکی از شهرستان‌ها که در واقع دانشگاه درجه سه به شمار می‌رفت، همان رشته را ۲۲ دانشجو با استادان معمولی و متوسط می‌گذراندند. در واقع استاندارد آموزشی در این دانشگاه لحاظ نمی‌شود و همین موضوع سطح علمی دانشگاه را تا حد زیادی پایین می‌آورد.»
کوشکی می‌افزاید: «در رشته‌های دکترا هم وضعیت بهتر از این نیست. گاهی رشته‌هایی که در دانشگاه‌های سراسری با سه یا چهار دانشجوی دکترا برگزار می‌شود، در برخی از شعب این دانشگاه‌ها حتی در شهرستان‌ها بین ۱۰ تا ۲۰ دانشجو دارد. این مسأله نشان می‌دهد که این دانشگاه فقط عددمحور است و نتیجه‌اش این می‌شود که افراد جذب‌شده در هیأت علمی این دانشگاه‌ها در برخی موارد از صلاحیت برخوردار نیستند، زیرا دانشجویان این دانشگاه شهریه‌پرداز هستند و به هر قیمت فارغ‌التحصیل می‌شوند. اما مشکل آنجا خود را نشان می‌دهد که این افراد با مهارت کم وارد جامعه و گاه در جاهای مهم مشغول به کار می‌شوند.»
این کارشناس وزارت علوم با اشاره به اینکه در یکی دو سال گذشته تلاش‌هایی برای افزایش کیفیت کلاس‌های این دانشگاه صورت گرفته، اما قطعا کافی و وافی نبوده است، تاکید می‌کند: «در برخی دانشگاه‌ها هم تلاش شده کیفیت آموزش ارتقا یابد که در موارد محدودی اتفاق افتاده است. در دید کلان این دانشگاه کیفیت‌محور نیست و تنها به کمیت توجه دارد.»
او به وضعیت دریافت مدرک به‌راحتی در دانشگاه آزاد اشاره می‌کند و می‌گوید: «آنقدر ارائه مدرک در دانشگاه آزاد راحت شده که ماجرای مدرک‌گرایی به موضوعی خنده‌دار و جوک تبدیل شده است. قاعدتا باید به سمتی حرکت کرد که وزارت علوم سازوکاری برای جدی‌گرفتن استانداردها و شاخصه‌های این دانشگاه ارائه کند تا شاید با اعمال آنها وضعیت کیفی دانشگاه افزایش یابد.»
دانشگاه آزاد نباید سیاسی می‌شد
روح‌الله عباسپور، نماینده مجلس شورای اسلامی، در مقدمه‌ای درباره شکل‌گیری دانشگاه آزاد اسلامی می‌گوید: «در دهه اول انقلاب وقتی که مردم ایران دست آمریکا و دیگر قدرت‌های استکباری را از خاک میهن کوتاه کردند، دشمن هم به تلافی دروازه ورود چهره‌های علمی این کشورها را به ایران بست تا کشور ما را تحت فشار قرار دهد. در آن روزها برای بهترشدن وضعیت آموزش عالی در کشور پیشنهادهایی شد. تاسیس دانشگاه آزاد از آن زمان کلید خورد و واحدهای دانشگاهی یکی پس از دیگری افتتاح شد.»
نماینده بویین زهرا می‌گوید: «بسیاری از افرادی که مطالبات علمی و نیاز به فعالیت‌های دانشگاهی داشتند، فضایی برای ارائه فعالیت‌های علمی نداشتند. ظرفیت دانشگاه دولتی محدود بود، بنابراین دانشگاه آزاد وارد شد و جایگاه خود را در شورای‌عالی انقلاب فرهنگی به دست آورد، مدرکش مورد تایید مراجع علمی قرار گرفت و به حق در آن دوران ظرفیت‌های علمی بسیار خوبی ایجاد کرد.»
عباسپور ادامه می‌دهد: «در دهه‌های بعد ما انفجار جمعیت داشتیم. این انفجار جمعیت زمانی که به سن تحصیلات عالی رسید، دانشگاه آزاد پاسخگوی نیاز علمی کشور بود. اما زمانی که این دانشگاه دچار مسائل سیاسی در سایه مدیریت شد، آسیب‌های این مرکز دانشگاهی آغاز شد.»
او با اشاره به اینکه وقتی دانشگاه آزاد دچار مسائل سیاسی شد، حواشی آن شروع شد، ادامه می‌دهد: «از یک زمانی به بعد سیاستمداران و چهره‌های سیاسی به فکر دانشگاه‌دار شدن افتادند و مدیریت دانشگاه هم با این درخواست‌ها موافقت می‌کرد. همین رویه بر کیفیت آموزشی واحدهای دانشگاهی تاثیر گذاشت و به علاوه دانشگاه آزاد در رقابت با پیام‌نوربی‌جهت و بی‌رویه رشد کرد و دچار آسیب علمی شد، به طوری که این رشد به تناسب امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری نبود. به همین نسبت هم شاهد افت تحصیلی و آموزشی این دانشگاه بودیم و در ادامه هم مدیران جدیدتر نتوانستند بر این مشکل غلبه کنند.»
اقیانوس، اما یک وجب
بررسی‌ها نشان می‌دهد که توسعه کیفی دانشگاه آزاد به بن بست خورده است. این موضوع دلایل بسیاری دارد که در این گزارش به برخی از آنها اشاره شده است. موضوع مهم اما این است که مدیران جدید این دانشگاه نیز بعد از تغییر و تحولات گسترده هنوز نتوانسته اند در مسیر این دانشگاه بزرگ تغییر ریل ایجاد کنند. سال تحصیلی جدید بزودی آغاز می شود اما دانشگاه آزاد همچنان چون اقیانوسی به عمق یک وجب خودنمایی می‌کند.
